03/09/2023 Natalia Uryniuk

Teresa Murak ukończyła Malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (1976). Studiowała pod kierunkiem Tadeusza Dominika oraz Jana Tarasina. Jednakże bardziej niż malarstwo, zainteresował ją land art czyli interwencje w przestrzeni oraz zmiana formy krajobrazu. Dla Teresy Murak „przestrzenie alternatywne” były dużo ciekawsze niż „białe sześciany” galerii sztuki. Działania sztuki ziemi opierają się na ingerencji w pejzaż, zmianie jego fragmentu, a także wykorzystaniu naturalnych procesów do stworzenia dzieła. Czasami obiekt można oglądać tylko parę godzin, ponieważ może zniknąć. Często jedynym śladem po pracy jest jedynie dokumentacja fotograficzna.

Sztuka ziemi powstała w latach 60. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Obejmowała różne w charakterze działania, takie jak tworzenie obiektów wielokilometrowych, czy ogromne nasypy i przekopy, w zestawieniu z ukrytymi w otwartej przestrzeni realizacjami, lub istniejącymi kilka chwil obiektami. Także niszczenie jest wpisane w projekt działania. Początkowo społeczeństwo było przeciwne takim zabiegom jako naruszeniu przez człowieka naturalnej przestrzeni do celów „jedynie” artystycznych. Później sztuka ziemi przeniknęła do projektów ogrodów, miast i architektury. Za największych twórców land artu uznaje się Dennisa Oppenheima, Roberta Smithsona, Christo, Richarda Longa, Waltera de Maria.

Teresa Murak rozpoczęła prace nad sztuką ziemi wraz z rozkwitem tego nurtu w Polsce w latach 70tych. Utożsamiała proces twórczy z procesem życia (wegetacja rośliny). Natura nie była wcześniej w Polsce łączona ze światem kultury. Teresa Murak używa w swoich instalacjach i akcjach „tanich” materiałów takich jak błoto, chwasty, trawa, ziemia. Najbardziej znane są jej realizacje z użyciem rzeżuchy. Artystka interesuje się relacją natury z ludzkim ciałem, momentami łączącymi człowieka ze środowiskiem. Jej prace nawiązują do pogańskiej duchowości.

Praca Rzeźba dla ziemi przedstawia owalne wgłębienie obok którego jest usypane niskie wzniesienie odwzorowujące kształt wgłębienia. „Było to i zagadkowe i niemiłe, jakby ziemia poruszyła się, jakby się otwarła w niej czeluść, albo grób“[1] - pisała Hanna Krall w książce Okna. Rzeźba powstała w Ubbeboda w Szwecji w 1974 r. w ramach Sympozjum Sztuki – 100 dni. Na początku artystka narysowała patykiem dwa okręgi, po czym przez trzydzieści dni samodzielnie przenosiła ziemię dłońmi z jednego do drugiego z nich. Z pozyskanej ziemi uformowała ten sam, co wykopany kształt w negatywie. Ciężka fizyczna praca przypominała rytm wybijany przez czas i naturę. Powstanie pracy to hołd złożony zarówno kulturze, jak i środowisku naturalnemu. Nowo powstałe formy zostały porośnięte posianą rzeżuchą. Jak pisze Agnieszka Taborska w książce Artystki polskie: „Rzeźba miała średnicę 4 metrów, wysokość i głębokość odpowiadała wzrostowi autorki: 162 centymetrów”[2]. Artystka tworzyła pracę 30 dni. Niestety 3 dni po jej ukończeniu lokalne władze zniszczyły obiekt za pomocą spychacza, po skargach okolicznych mieszkańców. Rzeźba według nich była zbyt „natarczywa”. W 1978 roku Rzeźbę zrekonstruowano w wyniku protestów środowisk twórczych.

Praca Murak odwołuje się do symboliki ziarna znanej z Biblii. Dla artystki sam proces tworzenia dzieła i przeżycia z nim związane są ważniejsze niż efekt ostateczny. Jej opieka nad naturą, zasiewy mają charakter misterium. Artystka przeobraża się wtedy w matkę naturę. Według krytyka sztuki Sebastiana Cichockiego „Rzeźba dla ziemi jest zarówno zaprzeczeniem (usunięciem materii), jak i  potwierdzeniem (półkulą, sugerującą istnienie dalszego ciągu, w postaci swego lustrzanego, podziemnego odbicia)”[3].

Credo artystki nawiązuje do świata czarów i guseł:

„Starać się odnaleźć
wiedzę dawnych wiedźm
z bogactwa mądrości pogańskiej
języka Przyrody
w wątpliwość hegemonię intelektu
zwłaszcza w dziedzinie duchowej
niż mężczyźni
skutecznie zniszczył wszelką wiedzę
z dawnej tradycji misteriów”[4].

Rzeźba dla ziemi zainicjowała w Ubbeboda cykl, który w drugiej połowie lat 70tych Teresa Murak kontynuowała. Te "rzeźby kosmiczne", których miejsce nie miało nawet być publicznie ujawnione, miały na celu odwzorowanie w ziemi ciał niebieskich, czyli magicznych praw rządzące kosmosem. Terasa Murak swoje poszukiwania kontynuowała w szkicach i gwaszach Dla Ziemi (od 1985) oraz w modelach z gipsu. Artystka zrealizowała także kolejne dzieła poprzez ingerencje w ziemię jak Słońce wschodzi z ziemi w Orońsku (1994-1995).

Właśnie to co wyróżnia Teresę Murak od innych artystów tworzących sztukę ziemi to wiara, która jest inspiracją i motywacją do tworzenia dzieł. W przeciwieństwie do Christo, który tworzy land art, aby ukazać "prawdziwe" oblicze przedmiotu, oddzielone od jego dotychczasowej funkcji, a także rzucić wyzwanie komercjalizowanemu społeczeństwu, Murak tworzy przepełniona sacrum pierwotnych rytuałów. To, co łączy ją z innymi twórcami land artu lat 70tych to rzeczywiste przekształcenie powierzchni ziemi oraz ciężka i czasochłonna praca fizyczna tak jak w pracach RiftMichaela Heizera oraz Spiralnej grobli Roberta Smithsona, usypanej 500 metrowej spiralnej grobli na Wielkim Słonym Jeziorze w Utah.

Prace Murak wymagają znalezienia klucza, do odgadnięcia znaczenia dzieła. Obrzędowość działań Artystki przypomina dzielenie się, miłość do ziemi, zrównanie wartości człowieka z naturą. Tworzenie dzieła przez Teresę Murak to prawdziwy, religijny rytuał sztuki. W przypadku sztuki ziemi, Robert Smithson używał terminu earthworksjako prac ziemnych, co sugeruje, że ziemia jest człowiekowi poddana. Czytając na temat stosunku artystki do tworzonej przez siebie pracy, jej dzieła należy nazwać rzeźbami dla ziemi.

Artystka dotyka istoty współodczuwania. Tworzenie prac przez Teresę Murak ma wymiar istnie prywatnego obrzędu. Dla mnie twórczość Teresy Murak jest świadectwem ogromnych pokładów wiary i spokoju artystki. Według mnie człowiek, który własnymi dłońmi kopie w ziemi, aby stworzyć swoją rzeźbę dla ziemi, to człowiek pełen miłości i pokory. Kontynuacja prac poświęconych naturze w kolejnych latach pracy artystycznej Murak świadczy o jej konsekwencji dla ekologicznej działalności artystycznej.